Heilræði: May 2019

Fyrstu sólarhringana í kolvetnasvelti klárast glýkógenbirgðir líkamans sem eru í vöðvum og lifur. Eftir það fer sykurnýmyndun af stað þegar lifrin breytir próteinum/amínósýrum í glúkósa til að halda blóðsykrinum stöðugum og næra heilann sem brennir glúkósa undir eðlilegum kringumstæðum. En eftir um það bil viku fer lifrin að framleiða ketóna úr fitu til að spara prótein sem þurfa að nýtast til vöðvauppbyggingar og viðgerða. Heilinn aðlagast því að nota ketóna í staðinn fyrir glúkósa. Aðrar frumur líkamans geta nýtt fituna beint, nema rauðu blóðkornin sem nýta þann litla glúkósa sem er til staðar og kemur úr fitu- og amínósýrubruna.

Ketógenískt fæði

Ketógenískt fæði er það kallað þegar kolvetnaneyslan er mjög skert (20-50 g á dag), hóflega er borðað af próteini en ótakmarkað magn af fitu. Þetta fæði viðheldur ketónaframleiðslu lifrarinnar, svokallaðri ketósu, og var þróað snemma á þriðja áratug síðustu aldar sem meðferð fyrir flogaveik börn. Ketógenískt fæði hefur sýnt sig að fækka flogum um meira en helming hjá yfir 50% barnanna og 10-15% þeirra verða einkennalaus, fá engin flog (1,2). Ástæðan er óljós en ketógenískt fæði gæti haft svipuð áhrif á aðra taugasjúkdóma, eins og Parkinson og Alzheimer sjúkdóminn (3). Vísbendingar eru um að þó flogaveiku börnin eftir einhverja mánuði eða ár, fari aftur að borða kolvetnaríkara fæði, þá geti þau hugsanlega haldið árangrinum að einhverju leyti að minnsta kosti, flogin komi ekki jafn ört og áður en meðferðin hófst (2).

Aukaverkanir

En ketógenískt fæði hefur aukaverkanir. Vaxtarskerðing er það þegar börn ná ekki fullum vexti, verða ekki eins hávaxin og þau gætu annars orðið. Vaxtarskerðing getur verið vísbending um að líffæri líkamans hafi ekki náð fullum þroska. Langvarandi svelti hefur þessi áhrif á börn eins og hefur oft í gegnum söguna gerst þar sem hungursneyðir geysa. Börn á ketógenísku fæði geta líka orðið fyrir vaxtarskerðingu, þó þau hafi nægt aðgengi að fitu og próteinum og borði sig södd. Beinmassinn rýrnar svo þau verða viðkvæm fyrir beinbrotum og hætta á nýrnasteinum eykst (1).

Ketógenískt fæði hefur sýnt sig að stuðla að þyngdartapi hjá fullorðnum og hafa ýmis áhrif sem geta gagnast fólki með sykursýki af tegund 2 (4) því þegar blóðsykur lækkar sökum takmarkaðrar kolvetnaneyslu, seytir brisið minna insúlíni í blóð og insúlínnæmi eykst. Áhrif á áhættuþætti hjarta- og æðasjúkdóma eru flest eða öll jákvæð, alla vega til skamms tíma. En ketógenískt fæði hefur líka aukaverkanir á fullvaxið fólk þó flestar séu þær skammvinnar. Sætur keimur af andardrætti, tap á söltum úr líkamanum, óþægilegir krampar í fótleggjum, flensutilfinning, orkuleysi, þokuhugsun, harðlífi, höfuðverkur, þorsti, tíð þvaglát og meltingartruflanir eru þær helstu. Þetta gengur yfir hjá flestum þegar líkaminn aðlagast.

Mikilvægt að vanda sig

Ein ástæða þess að fólk léttist á ketógenísku fæði er sú að ef maður útilokar heilu fæðuflokkana úr mataræðinu, þá minnkar orkuinntaka ósjálfrátt. Ef fitan í fæðinu dugar ekki fyrir allri þeirri orku sem maður eyðir er gengið á líkamsfituna. Aðrar skýringar eru hærri grunnorkubrennsla heldur en á fituskertu fæði og aukin seddutilfinning vegna lægra insúlíns. Ástæða þess að ýmsir áhættuþættir sykursýki og hjarta- og æðasjúkdóma fara í rétta átt gætu líka tengst þyngdartapinu. Sá sem er of feitur og missir 5-10% líkamsþyngdar á fituskertu fæði minnkar hættu á að þróa með sér sykursýki um 58% (5,6).

Þó það sé óhætt fyrir flesta að framkalla ketósu í líkamanum, þá geta sumir upplifað næringarskort eða næringarójafnvægi. Á ketógenísku fæði getur skapast skortur á kalki, járni og B-vítamínum auk trefja. Það er því mikilvægt að vanda til verka, borða nógu fjölbreytta fæðu úr þeim flokkum sem leyfðir eru og taka fæðubótarefni ef þörf er á. Gott er að hafa samráð við næringarfræðing.

Langtímaáhrif?

Lengri rannsóknir á ketógenísku fæði ná ekki yfir nema 12-24 mánuði. Það er þess vegna lítið vitað um raunveruleg langtímaáhrif af ketógenísku fæði á nýrun, beinin og hjartað. Og það er erfitt að halda sig við svona strangt fæði til lengdar. Því miður fara sumir úr einum öfgum í aðra, þeir missa tökin á kolvetnaneyslunni og fitna hratt og mikið.

Grundvallaratriði er að þau kolvetni sem eru borðuð séu holl, þe grænmeti, ávextir, heilkorn og hreinar mjólkurvörur án viðbætts sykurs. Margir sem reyna ketógenískt fæði detta í þá gryfju að neita sér um ávexti, brauð og aðrar kornvörur, kartöflur, hrísgrjón og pasta en ráða ekki við kolvetnalöngunina og leyfa sér sætindi. Ef þeir vilja viðhalda ketósu verður magnið að vera afar takmarkað.

Klínískar leiðbeiningar um næringarmeðferð við sykursýki 2 (7) bjóða upp á þrjár leiðir sem allar geta stuðlað að þyngdartapi og betri blóðsykurstjórnun. Ein þessara leiða er lágkolvetnafæði. Þetta er ekki hið eiginlega ketógeníska fæði. Inni í þessu fæði er einn ávöxtur á dag, hafragrautur og hrein jógúrt en öllu brauði, kartöflum, hrísgrjónum og pasta er sleppt. Samt sem áður er þeim sem hafa skerta nýrnastarfsemi ekki ráðlagt að reyna þetta fæði og þeir sem hafa hátt LDL kólesteról, þeir sem nota insúlín eða eiga á hættu að fá sykurfall verða að láta lækni eða næringarfræðing fylgjast með sér.