Óróleiki hugans og fullkomnunaráráttan.

Gjörhygli, árvekni og núvitund eru allt saman tilraunir til að þýða enska orðið mindfulness. Þetta er hugleiðsluaðferð sem sprottin er úr búddískri heimspeki, en sálfræði Vesturlanda hefur tekið hana upp á sína arma. Gjörhygli er gagnreynd aðferð sem er gjarnan notuð ásamt hugrænni atferlismeðferð til að sefa kvíða og þunglyndi. Hún getur sömuleiðis gagnast öllum til að mæta álagi hversdagsins.

Hugurinn er órólegur og vill teyma okkur að því sem gerðist í gær, eða því sem mögulega gerist á morgun. Gjörhygli byggir á því að samþykkja óróleika hugans, fylgjast með hugsununum koma og fara, án þess að dæma þær. Við skoðum hugsanirnar og sleppum tökum á þeim, áður en þær mynda keðju sem teymir okkur langt í burtu frá líðandi stund. Við leiðum athyglina aftur og aftur að augnablikinu, til dæmis með því að hlusta á okkar eigin andardrátt.

Það er hægt að stunda gjörhygli með skipulegum hætti, í tíu eða fimmtán mínútur, hálftíma eða klukkutíma, daglega eða flesta daga. Þá þurfum við að skapa okkur rými og tíma. Við getum annað hvort setið eða legið. Eins má iðka gjörhygli á rólegri göngu úti í náttúrunni. Iðkunin byggir ekki á sjálfsaga. Við þurfum ekki að slást við huga okkar eða tæma hann með viljann að vopni. Iðkunin byggir eingöngu á æfingu. Við æfum okkur að leiða hugann aftur og aftur að andardrættinum eða tilfinningunni þegar bak okkar snertir stólbakið, eða fæturnir gólfið.

Gjörhygli er einnig hægt að stunda hvar sem er og hvenær sem er, í örstutta stund, eða örfáar mínútur, án þess að skipuleggja það fyrir fram. Þá leiðum við hugann sem snöggvast inn á við eða að augnablikinu. Við getum fundið fyrir tánum, fundið hvernig okkur líður innst inni eða hlustað á andardráttinn. Við getum jafnvel virt blómið í gluggakistunni fyrir okkur af athygli, gaumgæft rákirnar á grænu blöðunum eða litbrigði krónublaðanna.

Fyrir manneskju með fullkomnunaráráttu eins og mig, er óskipulögð iðkun enn aðgengilegri en sú reglubundna og skipulagða. Hún tekur enga stund, en hefur ótrúlega mikil áhrif. Það er svo mikill léttir að sleppa tökum á fortíð og framtíð í smástund. Hugurinn verður tær og lygn.

Það besta er að ég þarf ekki að vera „góð“ í þessu, ég þarf ekki að „kunna“ þetta, mér þarf ekki einu sinni að „takast“ þetta. Í þessu dæmi er ekkert “verð” eða “þarf”. Ég bara reyni að stilla mig inn á núið, í örstutta stund, þegar ég man eftir því. Og ég þarf ekki að muna eftir því á hverjum degi. Suma daga man ég eftir því við og við allan daginn. Aðra daga gleymi ég því alfarið. En alltaf þegar ég man eftir að hlusta á minn eigin andardrátt, þá finn ég hvað það er mikill léttir. Ég safna þessum augnablikum og varðveiti.

Iðkun gjörhygli er áreynslulaus, og verður auðveldari með tímanum. Ef minnið bregst okkur getum við látið símann minna okkur á. Stutt hljóðmerki frá símanum kallar okkur inn í núið. Eftir stutta stund erum við búin að núllstilla hugann, og getum snúið okkur aftur að dagsins önn, afslappaðri og meðvitaðri um líðan okkar.

Hefur þú prófað að hugleiða og fundist það tímafrekt og erfitt?

Hugurinn getur þjónað okkur vel í starfi og leik, en hann getur líka stjórnað tilfinningum okkar og líðan, svo við fáum ekkert við ráðið. Þannig náum við flest mikilli einbeitingu við lestur, reikning og aðra hugarleikfimi. Við getum dregið vel ígrundaðar ályktanir og leyst flókin verkefni í huganum. En þegar við viljum fá frí frá hugsunum sem á okkur sækja, getur reynst óhemju erfitt að ýta þeim burt.

Sem betur fer eru margar leiðir til að temja og róa hugann, sem geta bætt líðanina og veitt okkur öryggiskennd. Hugræn atferlismeðferð temur hugann. Hún kennir okkur að véfengja óhjálplegar hugsanir og svara þeim, hugsa raunhæft og í lausnum. Hugleiðsla er aftur á móti leið til að róa hugann.

Til eru margar tegundir hugleiðslu. Sumar byggja á því að nota möntru (orð eða stutta setningu), sem er endurtekin í sífellu. Aðrar byggja á að nota viljastyrkinn til að tæma hugann. Til að ná því markmiði að tæma hugann einbeitum við okkur að andardrættinum, eða að punktinum milli augabrúnanna eða á hvirflinum. Sumar aðferðir gera ráð fyrir að hugleiðandinn sitji í klukkutíma með krosslagða fætur, en flestar leyfa að setið sé á stól við iðkunina, eða jafnvel legið á gólfi. Aðalatriðið er að koma sér fyrir í þægilegri stellingu, án þess að sofna.

Hugleiðsla á að skapa ró, innri frið og sátt. Sú ró á að endast lengur en þann hálftíma eða klukkutíma sem hugleiðslan tekur. Mælt er með því að hugleiða á morgnana. Með því móti byrjum við daginn afslöppuð, í meira jafnvægi. Sú ró sem við náum í hugleiðslunni á að fylgja okkur það sem eftir lifir dags. Þannig verður auðveldara að taka því sem að höndum ber og áreiti daglegs lífs kemur okkur síður úr jafnvægi.

Flestir Vesturlandabúar eru í mikilli þörf fyrir hugarró. Hugleiðsla er bráðsniðug aðferð til þess. Hægt er að fara á hugleiðslunámskeið, eða kaupa hugleiðsludisk, til að koma sér af stað í iðkuninni. Margir nota hugleiðslu með góðum árangri. En svo eru ýmsir aðrir sem reyna að tileinka sér hugleiðslu, en tekst það ekki.

Fyrstu tilraunir mínar til að hugleiða fóru strax út um þúfur. Ég réð ekkert við hugann, þetta var bara vonlaust. Ég tók nokkurra ára hlé, en reyndi svo aftur, aðra aðferð. Þá gekk mér örlítið betur, en ég gafst samt fljótt upp. Nokkur ár liðu, og enn reyndi ég nýja aðferð. Í þetta sinn gekk það þó nokkuð betur. Mér tókst með átaki að tæma hugann í nokkrar mínútur í senn. Ég hélt að með daglegri iðkun yrði smám saman auðveldara að tæma hugann, en í staðinn varð það sífellt erfiðara. Og aldrei náði ég þessari ró sem á að fylgja manni inn í daginn. Um leið og ég rauf hugleiðsluna sóttu hugsanirnar, sem ég hafði bægt frá mér, á mig tvíefldar. Ég hafði enga stjórn á þeim. Eins og ég er skipulögð og hef mikinn sjálfsaga, þá dugði það ekki til. Þegar ég kvartaði við hugleiðslukennarann, sagði hann afar hreinskilinn: Nú, þá virkar þetta ekkert fyrir þig.

Ég var við það að gefast upp þegar ég kynntist enn einni hugleiðsluaðferðinni. Hún heitir gjörhygli, og er einnig kölluð árvekni eða núvitund. Allt eru þetta tilraunir til að þýða orðið mindfulness.

Ég fann strax að þessi aðferð hentaði mér betur en aðrar hugleiðsluaðferðir sem ég hafði prófað. Mig grunar að það sama gildi um marga Vesturlandabúa í dag. Við búum við svo mikið áreiti frá fjölmiðlum og netinu. Auglýsingar, fréttir og afþreying dynja á okkur allan daginn. Við búum langflest í borgarsamfélagi, þar sem við hittum margt fólk á hverjum degi. Það er alltaf hægt að ná í okkur í síma og gemsa, í tölvupósti, á fésbók og twitter. Við verðum fyrir stöðugri truflun. Á okkur eru gerðar kröfur um menntun, endurmenntun, símenntun, starfsþjálfun, ábyrgð, metnað og metorðastigaklifur, fyrir utan kröfurnar á heimilinu og í félagslífinu. Það er ekki auðvelt að kúpla sig frá þessu öllu og öðlast hugarró, en það er mjög nauðsynlegt.

Gjörhygli byggir ekki á sjálfsaga, eins og aðrar hugleiðsluaðferðir sem ég hef lært. Hún byggir heldur ekki á sjálfsafneitun. Hún byggir á því að leita inn á við og samþykkja það sem við finnum, skoða það og sleppa því svo lausu. Við iðkun gjörhygli getum við valið að hlusta á umhverfishljóðin, eða á okkar eigin andardrátt. Við getum beint athyglinni að líkamanum og einstökum hlutum hans, eða skynjað tilfinningar okkar og samþykkt þær eins og þær eru í augnablikinu.

Hugsanir munu skjóta upp kollinum af og til, hvort sem við erum með athyglina á umhverfinu, andardrættinum, líkamanum eða tilfinningunum. Það er eðli hugans að dansa fram og til baka, frá minningum til áætlana, frá fortíð til framtíðar. Gjörhygli byggir á að samþykkja óróleika hugans, skoða hugsanirnar án þess að fella um þær dóm, og sleppa svo takinu á þeim. Færa athyglina enn á ný að andardrættinum, líkamanum, umhverfishljóðunum eða tilfinningunum sem bærast innra með okkur. Þetta gerum við aftur og aftur, í hvert sinn sem hugsanir koma til okkar. Við verðum hlutlausir áhorfendur hugsananna, rétt eins og við séum á leiksýningu, og hugsanirnar birtist á sviði fyrir framan okkur.

Hugsanir hafa tilhneigingu til að vinda upp á sig, mynda hugsanakeðjur sem enda allt annars staðar en þær byrjuðu. Í staðinn fyrir að finnast hugurinn hafa brugðist, þegar hann sendir myndir, orð, eða stutta keðju hugsana, fram á sviðið, þá óskum við okkur til hamingju með að vera svona mannleg. Skoðum hugsanirnar og sleppum þeim. Í hvert sinn sem við sleppum hugsun frá okkur og færum athyglina blíðlega að núinu, að andartakinu, þá rofnar hugsanakeðjan. Eftir nokkrar sekúndur eða örfáar mínútur skoppar ný hugsun fram á sviðið. Þá er bara að skoða og sleppa nýju hugsuninni. Skoða og sleppa, aftur og aftur.

Það er gott að stunda gjörhygli í hálftíma eða klukkutíma á morgnana, eða hvenær sem maður hefur tíma til þess yfir daginn. En við getum líka stillt okkur inn á núið í örstutta stund hvenær sem er. Leiðum athyglina að andardrættinum, líkamanum, umhverfishljóðunum eða tilfinningunum, í örstutta stund. Ef við höfum nokkrar mínútur er það enn betra. Tökum eftir hugsunum sem skjóta upp kollinum, tilfinningum sem láta á sér kræla. Skoðum og sleppum, án þess að dæma. Þetta getum við gert á meðan við ökum bílnum, bíðum í biðröð, eldum matinn og borðum. Þetta er einfalt að gera þar sem við erum stödd úti í gönguferð, á hlaupahjólinu í ræktinni, jafnvel við tölvuna á miðjum vinnudegi. Þetta þarf ekki að taka tíma, en getur fært okkur þá ró sem við leitum að. Ró sem fylgir okkur allan daginn.

Andleg áföll og líkamlegir sjúkdómar

Líkamlegir sjúkdómar geta átt sér andlega orsök. Þetta þótti vísindalega óhugsandi fyrir fáum áratugum síðan, en á síðustu árum hafa sífellt fleiri rannsóknir sýnt fram á tengsl milli andlegra erfiðleika og áfalla annars vegar og langvinnra sjúkdóma hins vegar. 

Heilsugæsla höfuðborgarsvæðisins stóð fyrir Fræðadögum nú nýlega sem fjölluðu meðal annars um þetta efni. Þangað var boðið geðlækninum Dr Andrea Danese, sem hélt afar fróðlegt erindi um rannsóknir sínar á þessu sviði. Erindið má sjá í heild sinni hér.

Hér er annað erindi um svipað efni sem flutt var á íslensku.

Dr Danese rannsakaði ásamt samstarfsfólki sínu bólguþætti í blóði barna og fullorðinna sem höfðu orðið fyrir andlegum áföllum eða erfiðri reynslu í æsku, og einnig í blóði þeirra sem ekki höfðu slíka reynslu. Bólguþætti rannsakaði hann vegna þess að margir langvinnir sjúkdómar eru í grunninn bólgusjúkdómar. Þar má nefna hjarta- og æðasjúkdóma, sem hann ræddi sérstaklega, en einnig astma, iktsýki (gikt) og fleiri sjálfsofnæmissjúkdóma. Þó fólk fái ekki sjúkdómsgreiningu fyrr en á miðjum aldri, þróast þessir sjúkdómar á mörgum árum eða áratugum. Mæla má aukningu á bólguþáttum í blóði löngu áður en sjúkdómseinkenni koma fram, eða allt frá unglingsaldri, eða jafnvel barnsaldri.

Danese sá marktækt meiri ummerki um bólgu í líkama barna sem orðið höfðu fyrir áföllum, og einnig í blóði fullorðinna sem höfðu slíka sögu, heldur en í blóði þeirra sem ekki höfðu upplifað áfall. 

Nú eru lélegt mataræði, kyrrseta, áfall á fullorðinsaldri, reykingar og vímuefnaneysla allt saman þættir sem gætu haft áhrif á bólguviðbrögð og þróun langvinnra sjúkdóma. Auk þess er algengt að þeir sem orðið hafa fyrir áfalli leiti huggunar með ofáti á óhollum mat, reyni að gleyma sársauka sínum með slímsetu fyrir framan skjáinn, eða deyfi sig með vímuefnum. En rannsókn Daneses og félaga sýndi að andlegt áfall í æsku var sjálfstæður áhrifaþáttur, hvernig sem mataræðið var, hvort sem einstaklingurinn reykti eða ekki o.s.frv.

Andlegt áfall hefur ekki bara áhrif á ónæmiskerfið með tilheyrandi bólguviðbrögðum. Hormónabúskapurinn breytist líka, eins og má lesa um hér.

Þetta hefur verið sýnt fram á með rannsóknum á einstaklingum með áfallastreituröskun. Streituhormón í blóði og þvagi voru hærri en hjá þeim sem ekki þjáðust af áfallastreitu. Og þó ár eða áratugir væru síðan áfallið reið yfir, var blóðþrýstingur, hjartsláttur og magn streituhormóna í hvíld hækkað, eða hækkaði meira en hjá öðrum við áreiti eða upprifjun áfalls. 

Streita veikir ónæmiskerfið og líkamlegt álagsþol (effort tolerance) verður minna. Talið er að langvarandi streita og álag (allostatic load) slíti líkamanum, og auki þannig líkur á langvinnum sjúkdómum, og hraði jafnvel framgangi þeirra.

Mikill meirihluti þeirra sem eiga sögu um alvarlegt áfall, misnota vímugjafa (tóbak, áfengi, kannabis eða ópíóíða). Ástæðan gæti verið sú að áfallastreituröskun fylgir ofvirkni í örvandi hluta taugakerfisins (drifkerfinu) og skerðing á framleiðslu líkamans á slökunar- og vellíðunarhormónum (endogenískum ópíóíðum). Vímugjafarnir deyfa drifkerfið og/eða valda tímabundinni aukningu á slökunar- og vellíðunarhormónum í líkamanum. Þess vegna er fíkn þeirra sem eiga sögu um áfall, erfiðari viðfangs en hinna, sem ekki eru haldnir áfallastreituröskun. Þeir þurfa að glíma við aukin áfallastreitueinkenni, auk fráhvarfseinkenna, þegar neyslu er hætt.

Í lok erindis síns rakti Dr. Danese niðurstöður lítillar forrannsóknar.  Börn sem höfðu orðið fyrir andlegu áfalli, og voru með hækkaða bólguþætti í munnvatni, var veitt hugræn meðferð með hugleiðslu sem heitir compassion based meditation. Hún byggir á að efla samkennd gagnvart sjálfum sér og öðrum. Börnin voru þjálfuð í að finna til með sjálfum sér og setja sig í spor annarra. Bólguþættir í munnvatni barnanna lækkuðu því oftar sem þau mættu í meðferðartíma. Niðurstöðurnar benda til þess að unnt sé með réttri meðferð að hemja bólguviðbrögð í líkama barna sem orðið hafa fyrir áfalli, sem ætti að minnka líkur á þróun langvinnra sjúkdóma.

Nú hefur Dr Danese og samstarfsfólk hans í Bandaríkjunum og Bretlandi hafið samstarf við íslenska vísindamenn til að rannsaka tengsl áfalla og sjúkdóma enn frekar. Vonandi verða rannsóknir þeirra til þess að efla áfallahjálp og meðferð við áfallastreituröskun á Íslandi í framtíðinni.

Heilsurækt á allra færi

Þegar ég var að alast upp í Reykjavík á sjöunda og áttunda áratug síðustu aldar var algengast að borða ýsu og lambakjöt með kartöflum, skyr með rjóma, súrmjólk með púðursykri, og svo brauð með smjöri og osti eða harðsoðnum eggjum. Þennan mat borðuðu allflestir Íslendingar í hverri viku, ef ekki daglega. Með árstíðabundnum tilbrigðum eins og bláberjaskyri, rabarbaragraut með rjóma, slátri og rófustöppu, var þetta þokkalega hollur matur, en fábreyttur.

Í dag er fjölbreytnin meiri, en það er líka meiri munur á mataræði Jóns og Gunnu. Jón gæti til dæmis verið mun meðvitaðri um heilsuna en Gunna, eða Gunna haft mun hærri tekjur en Jón.

Heilsubúðum og veitingastöðum sem bjóða heilsukost hefur fjölgað og sömuleiðis líkamsræktarstöðvum. Þangað sækir fólk sem setur heilsuna í forgang, en mörgum þykir heilsufæði og önnur heilsurækt dýr.

Ég hef undanfarið verið að velta fyrir mér ódýrum leiðum til að öðlast betri heilsu. Og þær eru margar, þegar grannt er skoðað.

Kranavatn er ókeypis, og bæði hollt og dásamlega svalandi og gott.

Það er ókeypis að ganga, og ef við eigum hjól, þá er ókeypis að hjóla. Þetta er að sjálfsögðu miklu hollara en að sitja hreyfingarlaus í bíl. Það er líka miklu ódýrara að taka strætó en að kaupa og reka bíl. Ef við tökum strætó þurfum við að ganga út á stoppistöð, og jafnvel hlaupa ef við erum sein fyrir, svo við fáum meiri hreyfingu út úr því en að keyra á einkabíl.

Kort í líkamsræktarstöð kostar heilmikið, en í staðinn er hægt að skokka, fara í fjallgöngur, hjólatúra eða gera æfingar heima sem kostar ekki neitt. Til dæmis má setja mjólkurfernur eða bækur í plastpoka og lyfta, í stað þess að lyfta lóðum í sveittum sal úti í bæ. Svo er hægt að lyfta eigin líkama á stofugólfinu heima hjá sér með armbeygjum og öðru slíku.

Það er dýrt að fara í nudd, en það er líka vel hægt að nudda sig sjálfur heima. Þá setur maður golfbolta eða skopparabolta inn í nælonsokk, lætur svo boltann síga að aumum vöðvum, í öxlum, baki eða mjöðmum, og nuddar sér upp við vegg með boltann á milli.

Það er ódýrara að smyrja nesti og taka með í vinnuna en að fara í mötuneyti eða á kaffihús í hádeginu. Það getur líka verið hollara, ef valið stendur milli skynsamlega valins nestis annars vegar, og hins vegar mötuneytis eins og ég hafði aðgang að árum saman, þar sem nánast ekkert var á boðstólum sem gat með nokkru móti talist hollt.

Í heilsubúðum og í heilsuhornum stórmarkaðanna fæst eitt og annað sem ekki er svo dýrt í raun. Til dæmis er hægt að kaupa þurrkaðar baunir af ýmsum gerðum. Baunirnar á flestar að leggja í bleyti yfir nótt, og við það eykst rúmmál þeirra, jafnvel margfalt. Einn lítill poki af baunum dugar í margar máltíðir, og þó þurrkaða kryddið sem gott er að setja útí sé dýrt, þá dugar lítill kryddstaukur í ár eða meira. Þetta er því ódýr matur, og hollur er hann líka. Baunir eru bæði prótein- og trefjaríkar og innihalda auk þess ýmis vítamín og steinefni.

Ferskvara er dýr á Íslandi, bæði kjöt, fiskur, grænmeti og ávextir, það verður að segjast eins og er. En flestir hálf- og altilbúnir réttir eru dýrari en að kaupa hráefni og elda sjálfur, enda er maður þá að borga aukalega fyrir eldun, pökkun og jafnvel framreiðslu og auglýsingar (hráefni er sjaldnast auglýst, en tilbúnir réttir eru auglýstir grimmt). Í mörgum tilvikum er líka hollara að elda úr fersku hráefni heima.

Sumir sem vita vel að þeir borða óhollan mat reyna að bæta sér það upp með því að taka fæðubótarefni. Slíkar vörur eru rándýrar, og gera oft lítið sem ekkert gagn. Það er bæði ódýrara og hollara að sleppa fæðubótarefnunum en borða í staðinn hollari fæðu.

Geðrækt er þriðja breytan í heilsujöfnunni. Því meira sem við leitum inn á við í hugleiðslu, og að dýpri merkingu í lífinu, því minni peningum eyðum við í yfirborðskennda afþreyingu, áfengi, tóbak, hárlitun, hluti og föt sem gera ekkert til að auka sanna hamingju okkar og velsæld.

Það eru því margar leiðir til að bæta heilsuna sem kosta ekki svo mikið. Það sem hindrar okkur flest í að breyta lífsháttunum er tímaskortur og vani. Það tekur vissulega smástund að leggja baunir í bleyti að kvöldi, en aðallega þarf að muna eftir því. Það tekur tíma að sjóða baunirnar daginn eftir, en á meðan þær malla er hægt að koma ýmsu í verk. Það er vissulega tímafrekara að ganga eða hjóla í vinnuna en að keyra, en á móti sparast tíminn á líkamsræktarstöðinni, fyrir utan peningana sem fóru í bensín og líkamsræktarkort.

Breytingar er best að gera í smáum skrefum og leyfa hverri breytingu að komast upp í vana áður en næsta skref er stigið. Það sem virtist erfitt og tímafrekt, verður bæði fljótlegt og auðvelt, þegar það er komið upp í vana.

Alþjóðlegi hjartadagurinn

Nú um helgina er alþjóðlegur hjartadagur, þ.e. dagur hjartaheilsu.  Hjarta- og æðasjúkdómar eru ein algengasta dánarorsök hér á landi og í mörgum öðrum löndum. Á undanförnum áratugum hefur náðst töluverður árangur í baráttunni við þessa sjúkdóma, bæði á Íslandi og víðar. Þar kemur margt til. Reykingar eru einn stærsti áhættuþáttur kransæðasjúkdóma, og þær eru orðnar mun óalgengari en áður.  Háþrýstingur og mikið LDL kólesteról í blóði eru einnig taldir áhættuþættir þessara sjúkdóma.  Efri mörk blóðþrýstings hafa lækkað hjá meðal Íslendingnum, og jákvæðar breytingar hafa einnig orðið á kólesteróli í blóði landsmanna.  Ástæðan er ekki bara betri lyf og læknismeðferð.  Samkvæmt tveimur fyrirlestrum Vilmundar Guðnasonar, yfirlæknis Hjartaverndar, sem ég sótti á þessu og síðasta ári, byrjaði tíðni þessara sjúkdóma að lækka á Íslandi áður en ný blóðfitulækkandi og blóðþrýstingslækkandi lyf komu til sögunnar. Hann rekur þessa jákvæðu þróun til breytts neyslumunsturs þjóðarinnar, aðallega til minni neyslu á harðri fitu (mettaðri fitu).  Léttmjólk kom á markaðinn um þetta leyti og fituminna viðbit líka.  Einnig nefndi hann breytta kjötneyslu, þar sem vinsældir kjúklinga- og svínakjöts jukust á kostnað lamba- og nautakjöts.  Rannsóknir Hjartaverndar eru hreinar faraldsfræðilegar rannsóknir, og ekki er útilokað að fylgni þessara neyslubreytinga við lækkaða sjúkdómstíðni sé tilviljun ein, og breyting í tíðni þessara sjúkdóma skýrist í raun af einhverju allt öðru. 

Þegar eitt form orkuefna minnkar í fæðinu, kemur annað orkuefni í staðinn, nema fólk léttist.  Það er svo sannarlega ekki raunin hér á landi, þegar litið er til síðustu áratuganna. Hvað fór fólk að borða í staðinn fyrir hörðu fituna?  Svarið er kolvetni.  Hlutur kolvetna í fæði Íslendinga jókst, þegar hlutur fitu minnkaði. Þetta voru bæði fínunnin kolvetni (pasta, dísæt en fituskert jógúrt, sykraðir gosdrykkir), en einnig hollari kolvetni á formi grænmetis, ávaxta og grófra brauða.

Í Bandaríkjunum og fleiri vestrænum ríkjum hefur mikið verið rætt og ritað um áhrif fituneyslu á hjarta- og æðasjúkdóma.  Fyrstu rannsóknir sem tengdu þetta tvennt saman á sjötta áratug síðustu aldar, bentu til þess að mettaða fitan væri slæm fyrir heilsu hjarta- og æðakerfisins, en ómettuð fita (mjúk fita, olíur) ekki. Þetta þótti of flókið fyrir almenning, og lýðheilsuskilaboðin urðu á þá leið að mæla með minni neyslu fitu almennt.  Matvælaiðnaðurinn brást vel við og ótal fituskertar og fitusnauðar vörur komu á markað.  Þetta átti í leiðinni að vera grennandi.  En smám saman kom í ljós að hið gagnstæða gerðist, fólk fitnaði og hjartaheilsan versnaði, auk þess sem tíðni sykursýki af tegund 2 jókst hratt.  Þegar farið var að rannsaka hvað fólk borðaði í staðinn fyrir fituna sem skorin var niður í fæðinu, kom í ljós að neysla sykurs og fínunninna kolvetna hafði aukist mikið.

Það sama gerðist hér á landi.  Þjóðin þyngdist þegar neysla fitu minnkaði, þvert á allar spár, og tíðni sykursýki af tegund 2 jókst.  En það er fleira sem skýrir aukna líkamsþyngd og sykursýki en bara kolvetnaneysla.  Kyrrsetuvinna varð mun algengari, og minni þörf fyrir hreyfingu í daglega lífinu, eftir því sem bílaeign, fjarstýringar og lyftur urðu algengari, og fólk á öllum aldri fór að sitja við tölvu- eða sjónvarpsskjá tímunum saman.  Sem betur fer fóru þó fleiri að stunda skipulagða hreyfingu í frítíma sínum.

Í dag ber vísindamönnum saman um að transfita sé sú sem er verst fyrir hjarta- og æðakerfið.  Getur verið að tíðni hjarta- og æðasjúkdóma hafi aukist hér á landi um miðja síðustu öld, þegar húsmæður fóru að baka og steikja upp úr transfituríku smjörlíki í stað smjörs, og dregið hafi úr henni þegar jurtaolíurnar tóku við af smjörlíkinu á áttunda og níunda áratugnum?  En transfita er í fleiru en bara smjörlíki.  Bakarísvörur voru til skamms tíma ríkar af transfitu, sömuleiðis franskar kartöflur, kartöfluflögur og þess háttar.  Hlutur transfitu í þessum vörum hefur sem betur fer farið minnkandi allra síðustu ár.

Óhollusta mettaðrar fitu er umdeild.  Það eru á lofti kenningar um að fita og kólesteról eigi greiða leið um blóðrásina, svo fremi sem bólgu í líkamanum er haldið niðri, og oxun í lágmarki.  Sumar rannsóknir benda til þess að fínunnu kolvetnin skaði æðarnar og valdi bólgu og oxun, gegnum áhrif sín á hormónabúskapinn. Ómega-6 fitusýrur eru sannarlega bæði bólguhvetjandi og viðkvæmar fyrir oxun.

Það er að minnsta kosti ekki sama hvað kemur í staðinn fyrir mettaða fitu í fæðinu.  Að skipta mettaðri fitu út fyrir transfitu er örugglega slæmt.  Sé henni skipt út fyrir sykur, frúktósaríkt maíssíróp og önnur fínunnin kolvetni eru áhrifin líklega til hins verra.  En að skipta mettaðri fitu út fyrir ómettaða fitu, sérstaklega einómettaða (ólífuolíu) og ómega-3 fitusýrur (feitan fisk, lýsi) ber öllum saman um að sé góður kostur fyrir heilsuna. 

Fita er góður orkugjafi og byggingarefni allra frumuhimna í líkamanum. Ómega-3 og ómega-6 fitusýrur eru okkur lífsnauðsynlegar, því þær eru forverar ýmissa hormóna og gegna margvíslegu hlutverki í líkamanum.  Það er í góðu lagi að borða hóflega af mjólkurvörum og kjöti, þó í þeim leynist mettuð fita, ekki síst ef við erum dugleg að hreyfa okkur.  Ólífuolía, egg, avokadó og hnetur eru ríkar af einómettuðum fitusýrum.  Ómega-6 fitusýrur eru í öllum jurtaolíum og í grænmeti.  Ómega-3 fitusýrur er best að fá úr lýsi og feitum fiski, en minna virkt form hennar er einnig að finna í repjuolíu (canola), valhnetum, hörfræjum og örfáum öðrum jurtum. 

Kolvetni eru okkur nauðsynleg.  Heilinn notar þau til sinnar starfsemi, og þau gefa orku fljótt sem er það sem vöðvarnir þurfa við líkamlega áreynslu.  En það er betra að fá kolvetni úr höfrum, rúgi, byggi eða grófu hveiti og úr grænmeti og ávöxtum, en úr kökum, kexi, sælgæti, fínu brauði, pasta, hamborgarabrauði og pizzubotni. 

Tengsl næringar og heilsu, og ekki síst mettaðrar fitu og hjarta- og æðasjúkdóma eru heitt málefni, og mikið rannsakað nú um stundir.  Ég ætla að bíða átekta og fylgjast með þekkingunni þokast áfram, án þess að vera með gífuryrði og yfirlýsingar, sem mér finnast allt of oft einkenna umræðu um þessi mál.